Przebieg badania PIRLS

Celem badania PIRLS jest zaprezentowanie obrazu osiągnięć uczniów w zakresie czytania w każdym kraju biorącym udział w badaniu. Żeby zachować zgodność z celami badania zarówno w wersji komputerowej, jak i papierowej badania, wykorzystano 18 tekstów i towarzyszących im zadań. Połowa z nich to teksty literackie, druga połowa – teksty informacyjne. Zgodnie z założeniami dotyczącymi adaptatywności testu jedna trzecia zadań jest trudna, jedna trzecia – średnio trudno i jedna trzecia – łatwa. Żaden uczeń nie rozwiązuje oczywiście zadań dotyczących osiemnastu tekstów. Każdy uczeń wypełnia tylko jeden zeszyt, w którym jest jeden tekst literacki i jeden informacyjny. Pierwsza cześć sesji testowej trwa 40 minut, potem następuje krótka przerwa, po której uczniowie wypełniają przez kolejne 40 minut drugą część zeszytu testowego. Po sesji testowej i kolejnej przerwie, uczniowie wypełniają ankietę ucznia.

Założenia teoretyczne badania PIRLS 2021

• Założenia badania PIRLS dotyczą celów czytania i procesów rozumienia tekstu. Założenia są podstawą międzynarodowego badania osiągnieć uczniów w czwartym roku ich nauki.
• Pierwsza edycja badania była przeprowadzona w 2001 więc edycja w 2021 roku podsumowuje 20-letni cykl badawczy.
• W 2021 roku badanie, oprócz formy papierowej, można było przeprowadzać w formacie cyfrowym – na komputerach, tabletach.
• W badaniu w 2021 roku oprócz tekstów trendowych (wykorzystywanych w poprzednich edycjach badania, zapewniających porównywalność wyników między latami) użyto tekstów o różnym poziomie trudności – od bardzo łatwych, do bardziej skomplikowanych i wymagających większych umiejętności czytelniczych; wyniki badania umieszczone są na tej samej skali osiągnieć.
• Dzięki zadaniom „komputerowym”, wykorzystywanym w wariancie badania ePIRLS, można uzyskać informacje o tym, jak dobrze uczniowie czytają, interpretują i oceniają informacje w środowisku imitującym środowisko internetu.

Umiejętność czytania jest jedną z podstawowych umiejętności, warunkuje uczestnictwo w kulturze, życiu społecznym, a także osiągnięcia szkolne. Umiejętność ta jest w badaniu PIRLS sprawdzana za pomocą testu składającego się z tekstów do czytania i odnoszących się do nich pytań. Celem badania jest sprawdzenie jak wygląda rozkład osiągnieć uczniów w badanej populacji na tle innych krajów uczestniczących w badaniu oraz jak zmieniają się te umiejętności na przestrzeni lat.

Definicja czytania (reading literacy)

Umiejętność czytania w badaniach IEA została zdefiniowana w 1991 roku. IEA definiuje czytanie jako umiejętność rozumienia i używania form języka pisanego koniecznych do porozumiewania się w społeczeństwie i ważnych dla jednostki.

W kolejnych latach definicja ta ulegała uzupełnieniom i przekształceniom, ważne było, by uwzględniała czytelników w każdym wieku i różne formy języka pisanego, aby nie pomijała doświadczenia czytelniczego uczniów i podkreślała powszechne znaczenie czytania nie tylko w szkole, ale również w życiu codziennym, a także uwzględniała rosnącą różnorodność tekstów w świecie pełnym technologii. Definicja czytania powinna również zakładać pewną interaktywność między czytelnikiem a tekstem. Wypracowana i przyjęta na użytek badania w 2021 roku brzmi:

Umiejętność czytania to umiejętność rozumienia i używania form języka pisanego koniecznych do porozumiewania się w społeczeństwie i ważnych dla jednostki. Czytelnicy mogą budować/tworzyć/nadawać znaczenie/interpretację tekstów w różnych formach/tekstom w różnych formach. Czytają, aby się uczyć nowych rzeczy, uczestniczyć w społeczności czytających w szkole, posługiwać się tą umiejętnością w życiu codziennym oraz czytają dla przyjemności.

Umiejętność czytania wykracza poza umiejętność rozpoznawania liter, składania ich w słowa czy zdania. Niezbędnym elementem czytania jest rozumienie. Uczeń musi przeprowadzić szereg operacji, żeby wydobyć z liter, słów i zdań – znaczenie. Osoba charakteryzująca się dobrą umiejętnością czytania potrafi tworzyć znaczenie, rozumie tekst, zna skuteczne strategie czytania i jednocześnie potrafi poddać różnorodne rodzaje tekstów refleksji.

Znaczenie i interpretacja powstaje dzięki interakcji między czytelnikiem a tekstem, a interakcja ta odbywa się w kontekście konkretnego doświadczenia czytelniczego.

Przed, w trakcie i po przeczytaniu czytający wykorzystują repertuar umiejętności językowych, strategie poznawcze i metapoznawcze, a także wiedzę do nadawania/konstruowania znaczenia.

Tekst, z którym spotyka się uczeń, może przybierać różne formy, dotyczy to zarówno tradycyjnych form pisanych – takich jak książki, czasopisma, gazety, a także tekstów charakterystycznych dla środowiska internetu – np. strony internetowe. Coraz częściej czytanie w internecie jest kluczowym elementem programów nauczania i jednym z głównych sposobów zdobywania informacji przez uczniów. Uczeń musi posiadać nowe umiejętności cyfrowe, które są niezbędne do czytania w internecie, gdzie istotna jest zarówno skuteczność w odnajdywaniu właściwych informacji, jak i ich rozumienie. Poruszanie się w internecie wymaga bowiem zrozumienia informacji umieszczonych w złożonym/niejednorodnym/ środowisku. Tradycyjny tekst drukowany czytany jest w sposób linearny, natomiast w sieci czytelnik ma do czynienia z wieloma tekstami, musi m.in. uzyskać dostęp do witryny, użyć nawigacji, korzystać np. z zakładek i łączy – wszystko, by efektywnie poruszać się w obrębie strony lub przechodzić między stronami. Czytanie w środowisku on-line, by uzyskać informacje, wymaga wszystkich umiejętności niezbędnych do czytania tradycyjnego tekstu drukowanego, ale ze względu na złożoność środowiska internetowego wymaga również znajomości strategii czytania w różnych kontekstach, innych niż tradycyjne. Niezależnie od tego, czy tekst czytany jest w formie tradycyjnej czy online, rozmowa o tym, co się przeczytało, z różnymi grupami osób pozwala młodym ludziom na nadawanie tekstowi znaczenia w różnych kontekstach. Takie dyskusje w klasie, bibliotece czy z rodzicami dają możliwość poszerzenia perspektyw dotyczących czytania i dostrzeżenie czytania jako wspólnego z innymi doświadczenia.

Cele czytania

Założenia badania PIRLS koncentrują się na dwóch nadrzędnych celach czytania (purposes for reading): doświadczeniu literackim oraz pozyskiwaniu i wykorzystywaniu informacji, a w ramach każdego z nich wyznaczono cztery procesy rozumienia (processes of comprehension):

• wyszukiwanie w tekście wyraźnie określonych informacji, spełniających podane warunki/ wyrażonych wprost,
• wyciąganie prostych (bezpośrednich) wniosków z przesłanek zawartych w tekście,
• wiązanie ze sobą i interpretacja informacji podanych w tekście oraz
• ocena treści i elementów tekstu (języka i układu tekstu).

Zarówno cele czytania, jak i opisywane procesy nie funkcjonują ani w oderwaniu od siebie ani od kontekstu/realiów, w którym uczniowie żyją i się uczą.

Cztery procesy rozumienia

W PIRLS i ePIRLS procesy rozumienia tekstu są podstawą do opracowania pytań do tekstów. Różnorodność pytań pozwala uczniom wykazać się zdolnościami w zakresie czytania.

Wyszukiwanie informacji

Aby skutecznie wyszukiwać informacje wymagane jest rozumienie słów i zdań i świadomość tego, że są one istotne w kontekście poszukiwanych informacji. Konieczne jest zrozumienie pytania i znalezienie na nie odpowiedzi w tekście. Przykładowe zadania, które sprawdzają tego rodzaju umiejętność to: identyfikowanie i pozyskiwanie specyficznych informacji; poszukiwanie konkretnych pomysłów, poszukiwanie definicji słów lub fraz, określenie kontekstu historii (np. czasu i miejsca akcji); znajdowanie głównej myśli, odnalezienie określonych informacji na wykresie, w tabeli lub na mapie.

Wyciąganie prostych wniosków

Wyciąganie wniosków pozwala czytelnikom „wyjść” poza powierzchnię tekstów. Niektóre z wniosków są proste, opierają się głównie na informacjach znajdujących się w jednym miejscu tekstu; czasem jednak wymagają połączenia informacji z różnych miejsc, ponieważ nie są podane wprost. Przykładowe zadania, które sprawdzają tego rodzaju umiejętność to: podanie przyczyny działania danej postaci, opis relacji między dwiema postaciami.

Interpretacja i integracja informacji

Czytelnik, który potrafi integrować i interpretować informacje, rozumie znaczenie fragmentów i całości, widzi związki między szczegółami i ogólnymi treściami. Potrafi rozpoznać intencje autora; aby zbudować szersze rozumienie tekstu integruje osobistą wiedzę i doświadczenie; wyciąga wnioski, które nie zawsze są podane wprost. Interpretacja może się różnić w zależności od wrażliwości, doświadczeń, czy wiedzy poszczególnych czytelników. Uczeń musi potrafić uogólniać informacje, udzielnie poprawnej odpowiedzi na pytanie często wymaga zrozumienia nie tylko całego tekstu, ale także informacji wykraczających poza tekst.

Korzystanie z internetu wymaga dobrej umiejętności czytania i analizowania informacji pochodzących z różnych źródeł. Integrowanie i synteza jest umiejętnością złożoną, ponieważ często czytelnik musi połączyć informacje pochodzące z kilku tekstów, prezentowane różnymi metodami – za pomocą animacji, filmów, graficzne, a także w formie wyskakujących okienek.

Przykładowe zadania, które sprawdzają tego rodzaju umiejętność to: rozpoznawanie ogólnej myśli tekstu, rozważanie na temat możliwych działań postaci, porównywanie informacji zamieszczonych w tekście/na stronach internetowej.

Ocena treści i elementów tekstu

Czytelnik może wyrażać swój stosunek do tekstu, może potwierdzać lub zaprzeczać twierdzeniom zawartym w tekście, a także porównywać informacje zawarte w różnych źródłach. Uczeń może również odnosić się do elementów struktury tekstu czy języka, czy też cech charakterystycznych dla danego gatunku tekstu. Zadaniem czytelnika może być refleksja nad językiem albo narzędziami wykorzystanymi przez autora. Uczeń może ustosunkowywać się do przedstawionych w tekście punktów widzenia albo szukać dowodów na ich poparcie.

Przykładowe zadania, które sprawdzają tego rodzaju umiejętność to: ocena tytułu w kontekście głównej mysli tekstu, opis znaczenia metafor, opis wpływu elementów graficznych na zrozumienie tekstu.

Tabela 1. Procentowy udział zadań w badaniu PIRLS i ePIRLS w zależności od celu czytania i procesu rozumienia

Teksty wykorzystywane w badaniu PIRLS

Umiejętność czytania związana jest również z motywami, dla których ludzie czytają. Można czytać dla przyjemności, dla przeżycia, spojrzenia na świat z innej perspektywy. Można również czytać, aby uzyskać jakieś informacje lub nauczyć się czegoś. W badaniu PIRLS zastosowano, odnoszący się do tych motywów, podział tekstów na literackie i użytkowe.

Teksty literackie

Teksty literackie wykorzystywane w badaniu to przede wszystkim krótkie opowiadania czy baśnie. Wydarzenia, akcja i ciąg przyczynowo-skutkowy przedstawione w tekście literackim pozwalają czytelnikowi doświadczyć różnych sytuacji, czasem nierealnych, zastanowić się nad różnymi perspektywami i powiązać je z rzeczywistością. Teksty wykorzystywane w badaniu mogą przedstawiać perspektywę narratora lub głównego bohatera, a czasem – prezentować kilka punktów widzenia. Akcja może być opisana, opowiedziana lub możemy się o niej dowiadywać z dialogów i przebiegu wydarzeń. Wydarzenia mogą być opisane chronologicznie, mogą również wystąpić retrospekcje lub przesunięcia w czasie.W badaniu PIRLS głównym rodzajem wykorzystywanych tekstów są teksty fabularne. Ze względu na różnice w programach nauczania i różnice kulturowe w krajach uczestniczących w badaniu, trudno jest uwzględnić niektóre formy tekstów literackich – trudna do przetłumaczenia bywa np. poezja i dlatego się jej unika. 

Teksty użytkowe

Teksty wykorzystywane w badaniu to m.in artykuły, reportaże, biografie, ulotki czy materiały reklamowe. Teksty użytkowe bywają obudowane informacjami dodatkowymi lub porządkującymi. Często tekst wzbogaca zdjęcie ilustrujące opis lub tabela dokumentująca fakty. Informacje uzupełniające umieszczone są w ramkach lub są wyróżnione graficznie.

Strony internetowe są interaktywne, prezentują treści w sposób, którego nie można odtworzyć w formacie drukowanym. Wykorzystują wiele narzędzi, które czytelnik integruje, żeby wydobyć znaczenie tekstu. Czytelnik musi potrafić znaleźć i wybrać te strony i źródła, które dostarczą mu właściwych informacji, musi umieć poruszać się miedzy stronami i posługiwać się linkami.